A

Afagia

całkowity brak możliwości połykania, zarówno pokarmów stałych, płynnych, jak i śliny, zwracanie pokarmów po ich połknięciu (np. w raku przełyku lub żołądka) lub brak możliwości połykania (np.rak gardła, rak krtani)

Agranulocytoza

 sytuacja, w której szpik kostny nie wytwarza normalnej ilości białych krwinek, co może prowadzić do spadku odporności na infekcje. Występuje m.in. jako powikłanie leków przeciwnowotworowych (cytostatycznych)

Alfa-fetoproteina (AFP)

białko produkowane m.in. przez niektóre guzy nowotworowe, np. raka wątroby, co ułatwia diagnostykę i monitorowanie przebiegu leczenia

Angiografia

badanie radiologiczne, polegające na podaniu kontrastu dożylnie bądź dotętniczo i ocenie naczyń krwionośnych. Stosowane w onkologii m.in. w ocenie ukrwienia guzów nowotworowych oraz ewentualnego naciekania struktur naczyniowych przez naciekający guz nowotworowy

AnnArbor Klasyfikacja

klasyfikacja stopni zaawansowania ziarnicy złośliwej

Anoreksja

brak łaknienia. Objaw występujący m.in. w zaawansowanej postaci choroby nowotworowej

Antygen karcinoembrionalny, antygen rakowo-płodowy (CEA)

– białko produkowane m.in. przez komórk raka jelita grubego. Służy jako marker do diagnostyki tego nowotworu oraz do monitorowania przebiegu leczenia. U części osób (tzw. „niewydzielaczy”) z rakiem jelita grubego nie jest obecny i nie ma zastosowania diagnostyczno-monitorującego

Antygen rakowo-płodowy

Antygen karcinoembrionalny

Apoptoza

zaprogramowana śmierć komórki – naturalny stan, który osiąga każda komórka

ARDS

z ang.: adult respiratory distress syndrome – zespół niedomogi oddychania dorosłych

Ascites

wodobrzusze. W onkologii: stan, w którym z powodu rozległych przerzutów do błony otrzewnej w jamie brzusznej pojawia się wysięk płynu

B

Badanie cytologiczne

patrz: Cytologiczne badanie

Białko C-reaktywne

białko, którego poziom wzrasta w zakażeniach

Białko Bence Jonesa

immunoglobulina wytwarzana przez limfocyty B w białaczce szpikowej. Jest wtedy obecna zarówno w surowicy krwi jak i w moczu

Białkomocz

obecność białka w moczu. Stan występujący w chorobach nerek a także w szpiczaku mnogim

Biopsja

w onkologii pobranie materiału komórkowego (biopsja cienkoigłowa) lub tkankowego (biopsja gruboigłowa, biopsja otwarta ) z guza do oceny histopatologicznej

Biopsja szpiku kostnego

pobranie materiału tkankowego ze szpiku

Blokada nerwowa

sposób leczenia bólu, polegający na podaniu środka ograniczającego przewodnictwo nerwowe (czasowa) lub niszczącego nerw (trwała)

Bolus

sposób podawania leku (np. przeciwbólowego) – szybkie podanie dawki w celu uzyskania szybkiego działania leku poprzez jego małe rozcieńczenie. Stosowane m.in. w przypadku tzw. bólów przebijających (występujących nagle pomimo stosowania leków przeciwbólowych)

Brachyterapia

sposób radioterapii, polegający na podaniu na określony czas izotopu promieniotwórczego do jamy ciała (np. macica) w celu uzyskania zniszczenia komórek nowotworowych na określonym obszarze

BRCA1

mutacja odpowiedzialna za wystąpienie w grupie nosicielek podwyższonego ryzyka zachorowania na raka piersi (ok. 60%) i raka jajnika (ok. 40%)

BRCA2

mutacja odpowiedzialna za wystąpienie w grupie nosicielek podwyższonego ryzyka zachorowania na raka piersi (ok. 50%) i raka jajnika (ok. 20%). Ponadto wystąpienie powyższej mutacji zwiększa ponad 200-krotnie ryzyko wystąpienia raka piersi u mężczyzn.

Breslowa Skala

skala służąca do oceny zaawansowania klinicznego czerniaka, analizująca grubość ogniska pierwotnego w milimetrach

Bronchoskopia

wizualna ocena dróg oddechowych (tchawica, oskrzela) za pomocą wziernika giętkiego (bronchofiberoskopia) lub sztywnego

Bronchoaspiracja

pobranie lub odessanie materiału (najczęściej wydzieliny) z dróg oddechowych za pomocą wziernika (bronchoskopia)

Bupiwakaina

lek przeciwbólowy działający miejscowo, stosowany m.in. w anestezjologii do znieczuleń zewnątrzoponowych

C

CA-19.9

antygen rakowy, wzrost poziomu m.in. w raku trzustki, raku żołądka

CA-125

antygen rakowy, wzrost poziomu m.in. w raku jajnika

Carcinoma

patrz: Rak

CEA

antygen rakowo-płodowy, wzrost poziomu m.in. w raku jelita grubego

Cellulae carcinomatosae

komórki rakowe (raka)

Cellulae neoplasmaticae

komórki nowotworowe

Chemioembolizacja

sposób leczenia guzów wątroby lub nerki, polegający na podaniu do odpowiedniej tętnicy leku przeciwnowotworowego oraz następowym zamknięciu jej materiałem fibrynowym w celu odcięcia dopływu krwi tętniczej do guza nowotworowego, co wywołuje jego obumarcie

Chemioterapia

w onkologii: sposób leczenia za pomocą leków hamujących rozwój lub niszczących komórki nowotworowe poprzez podane ich do krążenia ogólnosystemowego, głównie dożylnie

Chemioterapia adjuwantowa

chemioterapia uzupełniająca, pooperacyjna

Chemioterapia dootrzewnowa

sposób podania leków przeciwnowotworowych w miejsce występowania nowotworu w celu uzyskania jak największej ich dostępności biologicznej (np. w raku jajnika z przerzutami do otrzewnej, przerzutach do otrzewnej raka żołądka, raka jelita grubego, śluzaka rzekomego otrzewnej)

Chemioterapia dotętnicza

stosowana jest dla osiągnięcia wysokiego stężenia leku w części objętej ukrwieniem danej tętnicy, np. podanie leków przeciwnowotworowych do tętnicy wątrobowej, do tętnicy udowej (perfuzja kończynowa, infuzja kończynowa)

Chemioterapia neoadjuwantowa

chemioterapia przedoperacyjna stanowiąca jeden z elementów leczenia skojarzonego nowotworów

Chirurgia onkologiczna

podspecjalizacja chirurgii ogólnej, nastawiona na specjalistyczne, skojarzone leczenie nowotworów

Chirurgia stereotaktyczna

sposób chirurgicznego leczenia m.in. guzów mózgu, polegająca na operowaniu w oparciu o uzyskany obraz trójwymiarowy (3D)

Chłonka (limfa)

płyn tkankowy odprowadzany z tkanek do naczyń krwionośnych drogą naczyń chłonnych (limfatycznych). Przecięcie naczyń chłonnych prowadzi do chłonotoku

Chłonotok

powikłanie związane z zabiegami na układzie chłonnych, polegające na gromadzeniu się chłonki w obszarze operowanym (patrz: limfadenektomia) – wymaga okresowego usuwania poprzez punkcję. Czas trwania różny – od tygodnia do (rzadko) 3 miesięcy. Niekiedy zejściem chłonotoku jest torbiel chłonna, wymagająca interwenji chirurgicznej ze względu na brak tendencji do samoistnego wygojenia się

Cholangiografia

badanie radiologiczne polegające na ocenie dróg żółciowych po podaniu do nich kontrastu (środka cieniującego), nieprzepuszczającego promieni rentgenowskich

Chrypka

w onkologii: objaw związany z naciekaniem nerwu krtaniowego wstecznego (rak przełyku, rak krtani) lub obecnością guza w obrębie krtani lub strun głosowych. Chrypka trwająca dłużej niż 3 miesiące, szczególnie u osób palących, wymaga konsultacji laryngologicznej

Clarka Skala

skala służąca do oceny zaawansowania klinicznego czerniaka, pod uwagę bierze się głębokość naciekania ogniska pierwotnego w odniesieniu do poszczególnych warstw skóry

Cystoskopia

wziernikowanie pęcherza moczowego. W onkologii: służy do oceny guzów pęcherza moczowego i pobrania z nich wycinków do badania mikroskopowego

Cytoredukcja

zmniejszenia masy guza pod wpływem radioterapii lub wycięcia chirurgicznego, w celu zmniejszenia objawów związanych np. z uciskiem guza na naczynia krwionośne lub nerwy lub umożliwienia zastosowania leczenia systemowego (np. chemioterapia)

Cytostatyki

substancje naturalne i syntetyczne posiadające właściwości toksyczne w stosunku do komórek nowotworowych, stosowane w chemioterapii

Czarne stolce (stolce smoliste)

kolor stolca, występujący m.in. w przypadku krwawienia z górnego odcinka przewodu pokarmowego (przełyk, żołądek, jelito cienkie, górna część jelita grubego) – występują w rożnych stanach chorobowych, m.in. w nowotworach

Cytologiczne badanie

ocena histopatologiczna materiału komórkowego, pobranego z danego miejsca (np. szyjki macicy) lub guza nowotworowego (biopsja cienkoigłowa)

D

Dostępność biologiczna leku (DBL)

ilość leku, która przedostaje się do krwi i uzyskuje w nim odpowiednie stężenie terapeutyczne. DBL jest różna po podaniu tego samego leku dożylnie czy podskórnie( parenteralnie – poza przewodem pokarmowym) i doustnie. Różnice w dostępności leków przeciwnowotworowych są widoczne np. w leczeniu przerzutów do otrzewnej za pomocą chemioterapii dożylnej i chemioterapii do jamy otrzewnej (chemioterapia dootrzewnowa)

Duodenoskopia

– wziernikowanie (endoskopia) dwunastnicy

Dysfagia

trudności w połykaniu, wynikające z różnych stanów chorobowych takich, jak np. rozwijający się guz jamy nosowo-gardłowej, przełyku, wpustu żołądka, stan zapalny tkanek gardła i przełyku po radioterapii, brak dostatecznej ilości śliny w przypadku guzów ślinianek lub odwodnienia.

Wyróżnia się kilka stopni dysfagii. Według jednej z klasyfikacji wyróżniamy: I0 – utrudnienie połykania pokarmów stałych, II0 – możliwe połykanie jedynie pokarmów rozdrobnionych, półpłynnych, III0 – możliwe połykanie jedynie płynów, IV0 – całkowity brak możliwości połykania, nawet śliny (afagia)

Dyzuria

bolesne oddawanie moczu

E

Endoskopia

badanie wziernikiem (giętkim lub sztywnym) przewodu pokarmowego (wziernikowanie przełyku – ezofagoskopia, żoładka – gastroskopia, dwunastnicy – duodenoskopia, jelita grubego – kolonoskopia), dróg oddechowych (bronchoskopia), krtani (laryngoskopia), pochwy i szyjki macicy (kolposkopia) a także jam ciała poprzez wprowadzenie wziernika przez nacięcie w powłokach: jamy brzusznej (laparoskopia), klatki piersiowej (torakoskopia)

Enterostomia

przetoka zewnętrzna na jelicie: przetoka na jelicie grubym – kolostomia, na jelicie cienkim - ileostomia

Eutyreoza

prawidłowa czynność tarczycy

G

Galaktografia

badanie radiologiczne piersi (patrz: mammografia), polegające na ocenie przewodów mlecznych po podaniu do nich środka cieniującego (kontrastu). Wykonuje się je w przypadku wycieku treści surowiczej lub krwistej z brodawki sutkowej w celu oceny, czy w przewodzie nie występuje zmiana rozrostowa (guzowata), np. brodawczak lub rak

Gastrektomia

chirurgiczne usunięcie żołądka. Całkowite (totalis) lub częściowe (partialis)

Gastroskopia

endoskopowe badanie górnego odcinka przewodu pokarmowego, pozwala na pobranie wycinków do badania histopatologicznego, umożliwia wykrycie wczesnej postaci raka żołądka

Gastrostomia

przetoka pomiędzy żołądkiem a powłokami ciała. Wykonywana w celu umożliwienia podawania pokarmów bezpośrednio do żołądka, z ominięciem wyżej położonych części przewodu pokarmowego (gardło, przełyk). Wykonywana w przypadku braku możliwości przyjmowania pokarmów np. z powodu rozrostu guza lub zmian popromiennych w przebiegu radioterapii np. raka gardła.

Ginekomastia

rozrost tkanki gruczołowej piersi u mężczyzny

Gruczolak (adenoma)

guz niezłośliwy wywodzący się z nabłonka gruczołowego

Gruczolakowłókniak (fibroadenoma)

guz niezłośliwy wywodzący się z tkanki gruczołowej i włóknistej

H

Hematuria

obecność krwi w moczu. Może być związana ze zmianami zapalnymi w drogach moczowych, urazami (kamica dróg moczowych) lub nowotworami dróg moczowych

Hepatomegalia

powiększenie wątroby

Hiperplazja

rozrost

Histopatologiczne badanie

badanie mikroskopowe preparatów tkankowych pobranych od pacjenta przez patologa w celu określenia rozpoznania lub/i przyczyny choroby

HPV

wirus brodawczaka ludzkiego, dowiedziono, że dwa podtypy HPV – 16 i 18 wykrywane są u 85% przypadków pacjentek z rakiem szyjki macicy

I

Ileostomia

przetoka wykonana pomiędzy jelitem krętym (dalsza część jelita cienkiego) a powłokami jamy brzusznej. Wykonywana jako ochrona zespolenia w dalszym odcinku jelita grubego (ma wówczas charakter czasowy, zazwyczaj jest wykonywana na okrs 3 miesięcy) lub jako przetoka ostateczna, gdy usuwane jest całe jelito grube (np. w polipowatości jelita grubego) lub gdy nie jest możliwe wykonanie przetoki na jelicie grubym (np. z powody rozległych zmian nowotworowych)

In-transit przerzuty

przerzuty „na przebiegu” naczyń limfatycznych biegnących od guza do regionalnego układu chłonnego. Występują w postaci guzków nowotworowych, czasami na dużym obszarze od guza pierwotnego

Intubacja

wprowadzenie rurki do dróg oddechowych w celu zapewnienia wentylacji u osób operowanych lub nieprzytomnych z zaburzeniami oddychania

Infuzja kończynowa

w onkologii: podanie leków przeciwnowotworowych dotętniczo (np. do tętnicy udowej) w celu uzyskania ich wysokiego stężenia w miejscu występowania guza (np. infuzja kończynowa w przypadku przerzutów in-transit czerniaka kończyny)

In-situ

nowotwór we wczesnej postaci (w miejscu), bez cech przekraczania błony podstawnej, która jest ograniczenie dla szerzenia się komórek nowotworowych drogą krwi i układu chłonnego

K

Kacheksja

zespół wyniszczenia nowotworowego definiowany jako brak apetytu oraz zmniejszenie masy ciała i upośledzenie sprawności wraz z towarzyszącym im nieprawidłowościom metabolicznym, hormonalnym i odpornościowym

Kancerogeneza

wieloetapowy proces powstawania nowotworu składający się z inicjacji, promocji i progresji

Kolonoskopia

wziernikowanie jelita grubego

Kolostomia

przetoka wytworzona pomiędzy jelitem grubym a powłokami ciała. Wykonywana jest jako ochrona zespolenia wykonanego w dalszej części (np. w obrębie odbytnicy), jako przetoka ostateczna po usunięciu dalszej części jelita grubego i odbytnicy lub jako umożliwienie wypróżniania w przypadku nieoperacyjnego raka dalszej części jelita grubego lub odbytnicy

Kolposkopia

wziernikowanie pochwy i szyjki macicy

Kriochirurgia

zabiegi oparte o działanie niskich temperatur, stosowanych miejscowo za pomocą krioaplikatora w celu miejscowego niszczenia tkanek. Zabieg stosowany np. do niszczenia guzów wątroby

L

Laparoskopia

wziernikowanie jamy brzusznej

Laparoskopowe zabiegi

zabiegi wykonywane podczas laparoskopii przy minimalnym naruszeniu powłok jamy brzusznej

Laparotomia

otwarcie chirurgiczne jamy brzusznej (np. w celach diagnostycznych lub wykonania zabiegu operacyjnego)

Laryngektomia

operacyjne usunięcie krtani

Laryngoskopia

wziernikowanie krtani

Laseroterapia

leczenie za pomocą światła lasera. Przykładem jest udrażnianie przełyku w przypadku nieoperacyjnego raka tego narządu za pomocą lasera Nd:YAG

Laurena Klasyfikacja

histologiczna klasyfikacja raka żołądka, dzieląca go na typ jelitowy, rozlany i mieszany

Leczenie celowane

eng. targeted therapy, blokowanie zmienionych nowotworowo genów i ich produktów swoistymi inhibitorami

Leczenie objawowe

patrz: Leczenie paliatywne

Leczenie paliatywne

leczenie objawów, bez leczenia ich przyczyny. Np. założenie przetoki do karmienia w przypadku dysfagii w raku przełyku

Leczenie skojarzone

w onkologii: leczenie nowotworów za pomocą różnych metod (chirurgia, radioterapia, chemioterapia, hormonoterapia) stosowanych w różnej kolejności w zależności od typu i zaawansowania choroby

Leczenie żywieniowe

postępowanie mające na celu poprawy lub utrzymania stanu odżywienia w okresie przed planowanym leczeniem, w trakcie i po zakończeniu leczenia. Postępowanie to ma wpływ na wyniki leczenia poprzez uzyskanie możliwości wykonania leczenia onkologicznego (zabieg operacyjny, chemioterapia, radioterapia), zmniejszenie prawdopodobieństwa wystąpienia powikłań związanego z leczeniem u chorych niedożywionych. Leczenie żywieniowe rozpoczyna się od oceny stanu odżywienia pacjenta (Skala oceny odżywienia, Stan odżywienia), oceny zapotrzebowani pacjenta na odpowiednie składniki odżywcze oraz ocenę możliwości i drogi podawania pokarmów wzbogaconych o substancje wysokokaloryczne, białko, witaminy i mikroelementy.

Leukocytopenia

zmniejszenie poniżej normy krwinek białych we krwi; występuje m.in. jako powikłanie działania leków hamujących podział komórkowy, stosowanych w onkologii (patrz: cytostatyki)

Leukocytoza

wzrost ponad normę liczby krwinek białych we krwi; występuje w stanach zapalnych, zakażeniach

Limfadenektomia

usunięcie regionalnego układu chłonnego (drogi chłonne i węzły chłonne), np. jako element zabiegu operacyjnego (amputacja piersi sposobem Patey’a w raku piersi) lub jako zabieg na układzie chłonnych (np. limfangiektomia pachwinowo-biodrowa w przypadku obecnych przerzutów czerniaka)

Limfografia

radiologiczne badanie układu chłonnego, polegające na podaniu środka cieniującego (kontrastu) do naczynia chłonnego, który przechodzi do dalszych naczyń i węzłów chłonnych, pozwalając je zobrazować na kliszy rentgenowskiej

Limfoscyntygrafia

ocena układu chłonnego za pomocą badania izotopowego; izotop podany np. podskórnie przechodzi do układu chłonnego i gromadzi się w węzłach chłonnych, które można umiejscowić za pomocą aparatu wychwytującego promieniowanie. Jest m.in. elementem oceny węzłów wartowniczych w diagnostyce chirurgicznej czerniaka, raka piersi, raka tarczycy, raka żołądka, raka jelita grubego, raka sromu, raka szyjki macicy

Lobektomia

w chirurgii: wycięcie płata, np. wątroby

M

Małopłytkowość

zmniejszenie liczby płytek krwi. Może występować m.in. jako powikłanie chemioterapii

Mammografia

badanie radiologiczne piersi, w celu oceny istnienia zmian chorobowych. Sama mammografia, bez badania piersi przez lekarza mającego doświadczenie w tego typu badaniach, nie powinna być stosowana jako jedyne badanie przesiewowe

Mastalgia

ból piersi, najczęstszy powód konsultacji lekarskich dotyczących stanu piersi

Mastektomia

zabieg amputacji piersi

Medycyna nuklearna

gałąź medycyny zajmująca się wykorzystywaniem izotopów promieniotwórczych do diagnostyki i leczenia chorób. W onkologii ma zastosowanie m.in. w diagnostyce przerzutów do układu chłonnego (izotop technetu), diagnostyce guzów tarczycy (jod radioaktywny) a także leczeniu przerzutów do kości (radioaktywny stront)

Metachroniczne przerzuty

przerzuty odległe ujawniające się z pewnym opóźnieniem w stosunku do wykrycia ogniska pierwotnego

Mezorectum

tkanka okołoodbytnicza, zawierająca tkankę tłuszczową, węzły chłonne i naczynia limfatyczne, ograniczona powięzią przedkrzyżową od tyłu i powięzią Denovilliersa od przodu.

Mięsaki (sarcoma)

grupa nowotworów wywodzących się z tkanki mezenchymalnej. Należą do nich m.in. tłuszczakomięsaki (liposarcoma), włókniakomięsaki (fibrosarcoma), maziówczaki złośliwe (sarkoma synoviale)

Mutageny

czynniki powodujące zaburzenia informacji genetycznej zawartej w komórkowym DNA

N

Nabłoniak

(epithelioma) – nowotwór wywodzący się z tkanki nabłonkowej

Naczyniak

(haemangioma) – nowotwór wywodzący się z naczyń krwionośnych

Nasieniak

(seminoma) – nowotwór jądra wywodzący się z komórek produkujących nasienie

Nefrektomia

wycięcie nerki

Nieoperacyjny guz

brak możliwości wykonania zabiegu operacyjnego guza z powodu rozległego zaawansowania miejscowego (naciekanie okolicznych narządów)

O

Onkogen

zmutowany protoonkogen, czyli gen, którego produkty białkowe pobudzają wzrost komórki

Objaw skórki pomarańczy

objaw zapalnego raka piersi spowodowany obrzękiem i naciekaniem skóry przez raka sutka, skóra przypomina skórkę pomarańczy

P

Paraneoplasmatyczny zespół

objaw towarzyszący nowotworom, niezależnie od miejsca wzrostu lub rozsiewu nowotworu

PEG (Przezskórna Endoskopowa Gastrostomia)

sposób podawania pokarmów płynnych przez założoną droga endoskopową przetoką dożołądkową. PEG należy rozważyć, gdy trudności w przyjmowaniu pokarmów droga doustną, przy zachowanej drożności i czynności przewodu pokarmowego, trwają dłużej niż 3 tygodnie (np. u chorych z rakiem jamy nosowo-gardłowej leczonych za pomocą radioterapii, w przypadku przetoki przełykowo-oskrzelowej). Metoda ta powinna być wykonywana przez doświadczonego endoskopistę, zajmującego się endoskopią zabiegową, w obecności chirurga (ze względu na ewentualne powikłania, wymagające postępowania chirurgicznego).

Perfuzja kończynowa

sposób leczenia przerzutów czerniaka lub zaawansowanych miejscowo mięsaków na kończynach, polegający na wyłączeniu kończyny z krążenia, podłączenie krążenia pozaustrojowego, ogrzanie krwi do temperatury 41,50C i podanie cytostatyków uzyskując większe ich stężenie w kończynie aniżeli po podaniu dożylnym. Leczenie polega na podaniu wysokiej dawki cytostatyku i synergistycznego (uzupełniającego, poprawiającego) działania podwyższonej temperatury kończyny

Perfuzja dootrzewnowa

sposób leczenia drobnych zmian przerzutowych w otrzewnej raka jelita grubego, raka żołądka, międzybłoniaka otrzewnej, śluzaka rzekomego otrzewnej. Polega na podaniu cytostatyku do płynu perfuzyjnego, ogrzanego do temperatury 420C, co pozwala na synergistyczne działanie wysokich dawek tych leków i podwyższonej temperatury

Peritonitis carcinomatosa

wysiew nowotworu do błony pokrywającej ścianę jamy otrzewnej lub pokrywającej narządy umiejscowione w jamie otrzewnej. Często z obecnym wysiękiem płynu w jamie otrzewnej (wodobrzusze nowotworowe – Ascites neoplasmatica)

Per rectum badanie

badanie palcem przez odbyt dla oceny odbytu i bańki odbytnicy

PET

Pozytronowa tomografia emisyjna, badanie obrazowe pozwalające na ocenę rozległości nowotworu przy wykorzystaniu zwiększonego metabolizmu komórek nowotworowych

Phaeochromocytoma

guz chromochłonny rdzenia nadnerczy

Plasmocytoma

szpiczak mnogi

Protezy samorozprężalne (samorozprężające się)

– w onkologii: rodzaj protezy, która po wprowadzeniu w miejsce zwężone przez nowotwór pod wpływem temperatury ciała ulega rozprężeniu i zwiększa swoje światło, udrażniając zwężony odcinek przewodu pokarmowego. Używana najczęściej w zwężeniach nowotworowych przełyku

Przednowotworowa zmiana

tkanka zmieniona morfologicznie na podłożu której nowotwór rozwija się częściej niż na niezmienionych tkankach tego narządu

Przetoka odżywcza

patrz: Przetoka dożywieniowa

Przetoka dożywieniowa dojelitowa

rodzaj przetoki, w przypadku której dren (zgłębnik, sonda) jest zakładana przezskórnie, po otwarciu jamy brzusznej) bezpośrednio do światła jelita cienkiego. Ograniczeniem tej przetoki jest wąskie światło zakładanego drenu (węższe niż w przypadku przetoki żołądkowej, ale obarczone mniejszą ilością powikłań). Powikłaniem związanym z założeniem przetoki dojelitowej jest wypadnięcie drenu z przetoki, gdy wypadną szwy, którymi jest on przywiązany do skóry. Zazwyczaj w ciągu 24 godzin od wypadnięcia można bez problemy założyć ponownie dren tej samej grubości bez potrzeby otwierania jamy brzusznej.

Przetoka dożywieniowa żołądkowa (przetoka Kadera)

rodzaj przetoki, w przypadku której dren (zgłębnik, sonda) jest zakładana przezskórnie, po otwarciu jamy brzusznej, bezpośrednio do światła jelita żołądka. Zakładany dren ma zazwyczaj szersze światło niż dren zakładany do jelita cienkiego. Nowoczesnym sposobem zakładania przetoki odżywczej dożołądkowej, gdy jest to możliwe i są do tego wskazania, jest sposób PEG.

Przetoka kałowa

(Stomia) – chirurgicznie wykonywana przetoka pomiędzy jelitem grubym a powłokami brzucha w celu umożliwienia odprowadzania treści kałowej po zabiegu całkowitego usunięcia odbytnicy (zabieg sposobem Miles’a) lub w przypadku nieoperacyjnej blokady (np. nieoperacyjny naciek nowotworu) niżej położonych odcinków jelita grubego

PSA

proteza serynowa, marker przydatny w monitorowaniu wyników leczenia raka stercza

Punkcja

nakłucie diagnostyczne w celu uzyskania treści płynnej do badania. Punkcja guza –patrz: Biopsja

R

Rak (carcinoma)

nowotwór złośliwy wywodzący się z tkanki nabłonkowej

Randomizacja

stosowane w badaniach klinicznych przyporządkowanie sposobu leczenia na drodze losowania według porządku statystycznego

Rektoskopia

badanie wziernikowe za pomocą rektoskopu odbytnicy

Receptor estrogenowy

(RE) receptor umiejscowiony na błonie komórkowej komórki nowotworu. Obecność RE warunkuje możliwość leczenia za pomocą leków hormonalnych

Receptor progesteronowy

(RP) receptor umiejscowiony na błonie komórkowej komórki nowotworu. Obecność RP wraz z RE warunkuje możliwość leczenia za pomocą leków hormonalnych

Regresja

cofanie się. W onkologii: regresja nowotworu – zmniejszenie masy guza pod wpływem leczenia

Remisja

ustąpienie objawów choroby

Resekcja

usunięcie, wycięcie, np. resekcja żołądka

RFA

radiotermoablacja, niszczenie tkanek nowotworu za pomocą ciepła, uzyskiwanego w wyniku przepływu prądu o wysokiej częstotliwości

S

Scyntygrafia

badanie obrazowe oparte na diagnostyce izotopowej, wykorzystywane w onkologii (np. scyntygrafia tarczycy – ocena wychwytu radioaktywnego jodu przez guz, scyntygrafia kości – ocena przerzutów nowotworu)

Sigmoidoskopia

badanie wziernikowe (endoskopia) odbytnicy i esicy

Skala oceny odżywienia

narzędzia służące do określenia stanu odżywienia oraz oznaczenia substancji odżywczych, energetycznych, witamin i mikroelementów w płynach ustrojowych. Do najczęściej stosowanych skali oceny odżywienia należy: oznaczanie poziomu białka całkowitego i albumin, transferyny, oznaczanie Indeksu Masy Ciała (BMI – Body Mass Index): masa ciała podzielona przez kwadrat wysokości – kg/[wzrost]2, skala PG-SGA, Prognostyczny Indeks Odżywienia (PNI - Prognostic Nutritional Index), Wskaźnik Masy Mięśniowej oraz skalę stanu ogólnego wg Karnofsky'ego.

Skrining onkologiczny

badanie przesiewowe populacji osób bez objawów choroby celem wykrycia wczesnej postaci danego nowotworu i zmniejszenia umieralności na ten nowotwór

Spirometria

badanie oceniające wydolność oddechową

Splenektomia

wycięcie śledziony

Splenomegalia

powiększenie śledziony

Stan odżywienia

określenie aspektu stanu zdrowia, wynikającego z przyjmowania i wykorzystywania składników odżywczych zawartych w naturalnej diecie.

Stapler

przyrząd mechaniczny służący do zespalania tkanek, stosowany w chirurgii

Stenty

w onkologii: protezy używane do udrażniania zwężonych odcinków przewodu pokarmowego, np. przełyku

Stenty samorozprężalne

patrz: Protezy samorozprężalne

Stomia

patrz: Przetoka kałowa

Synchroniczne przerzuty

przerzuty odległe ujawniające się jednocześnie z ogniskiem pierwotnym

T

TNM

najczęściej stosowany system oceny zaawansowania klinicznego nowotworu, ocenia się wielkość ogniska pierwotnego, zajęcie regionalnych węzłów chłonnych oraz obecność przerzutów odległych

W

Węzeł wartowniczy (WW)

pierwszy węzeł chłonny na drodze naczyń limfatycznych. Jeśli są obecne przerzuty do regionalnych węzłów chłonnych, to w 99% zajęty nimi będzie w pierwszej kolejności WW. Technika identyfikacji WW polega na podaniu barwnika lub izotopu w miejscu guza, które następnie naczyniami chłonnymi przemieszczają się do WW i tam są oznaczane w trakcie zabiegu operacyjnego. Metoda oznaczania WW jest standardem w leczeniu czerniaka. Stosuje się ją w wyspecjalizowanych ośrodkach onkologicznych w raku piersi. W innych typach nowotworów (rak zoładka, rak jelita grubego, mięsaki, rak tarczycy i inne) WW są oceniane w ramach prób klinicznych.

Wskaźnik Masy Mięśniowej (WMM)

ocena obwodu mięśni ramienia według wzoru: WMM = [OR – (GTP x 3,14)], gdzie OR – obwód ramienia w cm, GTP - średnia grubość tkanki podskórnej fałdu okolicy mięśnia trójgłowego i fałdu podłopatkowego

Z

Złamanie patologiczne

złamanie powstające w wyniku drobnego urazu, niewspółmiernego w stosunku do powstałego złamania, powstają w miejscach chorobowo osłabionych np. przez guzy przerzutowe lub szpiczaka mnogiego

Zespół lizy guza

zespół zaburzeń metabolicznych powstających w wyniku gwałtownego rozpadu guza oraz uwolnienia substancji zawartych w komórkach nowotworowych

Ż

Żywienie dojelitowe

jest to najbardziej anatomiczna i fizjologiczna droga przyjmowania pokarmów, zapewniająca optymalne i maksymalne wchłanianie i przyswajanie przez organizm substancji energetycznych i odżywczych. Planując leczenie żywieniowe należy zawsze w pierwszej kolejności rozważyć możliwość żywienia dojelitowego (zarówno drogą doustną jak i poprzez sondy dojelitowe i sondy dożołądkowe lub PEG).

Żywienie przedoperacyjne

    ocena stanu odżywienia pacjenta kwalifikowanego do leczenia operacyjnego ma za zadanie wykryć stan niedożywienia. W przypadku stwierdzania niedożywienia czas pomiędzy wizytą kwalifikującą do zabiegu a terminem jego wykonania należy wykorzystać na maksymalne odżywienie, poprawiające aktualny stan odżywienia lub mającego na celu zachowanie dotychczasowego. Postępowanie to minimalizuje możliwość wystąpienia powikłań związanych z gojeniem się ran, zespoleń w obrębie przewodu pokarmowego i ma wpływ na szybsze wyjście z okresu katabolizmu związanego ze stresem, jakim jest dla organizmu zabieg operacyjny.

Żywienie pooperacyjne

jak najszybsza podaż substancji odżywczych, energetycznych, witamin i mikroelementów, zmniejszająca okres katabolizmu i pozwalająca funkcjonować organizmowi w sposób jak najbardziej naturalny. Ma na celu dostarczenie większej niż normalnie ilości białka, węglowodanów i lipidów, niezbędnych w procesie gojenia się ran. W pierwszym okresie, bezpośrednio po operacji, żywienie pooperacyjne odbywa się zazwyczaj drogą pozajelitową (dożylną). Należy dążyć do jak najszybszego umożliwienia pacjentowi przyjmowani pokarmów drogą naturalną (dojelitową – za pomocą preparatów żywieniowych a następnie doustną – naturalna dieta wzbogacana doustnymi preparatami żywieniowymi).

Żywienie pozajelitowe

żywienie drogą dożylną, poprzez bezpośrednie podanie do układu krwionośnego specjalnie przygotowanych substancji energetycznych i odżywczych, witamin i mikroelementów w sytuacji, gdy żywienie dojelitowe nie jest możliwe lub ograniczone i nie może zapewnić odpowiedniej ilości i jakości przyjmowania substancji pokarmowych